İnsan, fiziksel, duygusal, sosyal ve entellektüel gereksinimleri olan bir varlıktır. İnsanın yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan temel ihtiyaçlarından birisi de fiziksel gereksinimleridir. Vücut fonksiyonlarında gelişebilecek sorunlar, bireyin gereksinimlerini karşılamasını engelleyerek yaşam biçimini değiştirmesine neden olabilir. İnsan vücudunda meydana gelen fonksiyon bozukluğunu düzeltmeye yönelik girişimlerden birisi de stoma açılmasıdır. Stoma, Yunanca ‘açıklık’ ya da ‘ağız’ anlamına gelmektedir. Stoma cerrahisini gerektiren nedenlerden en sık görüleni bağırsak obstrüksiyonları, kolorektal kanserler ve mesane kanserleridir. (1) Stomalı bireyler ailesel, sosyal ve mesleki problemler yaşayabilmektedir. Stomalı bireylerin yaşadığı sorunlar nedeniyle aile içerisinde huzursuzluk ve şiddet, boşanma gibi sosyal sorunlar yaşanabileceği, intihar girişimleri ya da ötanazi talebinde bulunma gibi etik ikilem riski olabilmektedir. Bu sebeble preoperatif dönemde hasta bilgilendirilmesinin tam ve doğru bir şekilde yapılması, hastanın özerkliğinin korunması, operasyonun gerekliliği, stoma bölgesinin belirlenmesi, torba/adaptör seçiminde bireyin görüşünün alınması önemlidir. Stoma bakım hemşiresi etik ilkeler doğrultusunda hasta bakımında rol almalı, stomalı bireyi preoperatif, postoperatif ve taburcu olduktan sonraki evde bakım döneminde gerektiği ölçüde bilgilendirmeli ve bireyin yaşam kalitesini yükseltmeye yönelik girişimlerde bulunmalıdır (2). Preoperatif ve postoperatif dönemdeki yaklaşımların hasta üzerinde olumlu etki yaratması hasta bireyin bu süreci psikolojik ve sosyal yönden en az zararla atlatması etik ilkeler doğrultusunda hareket etmek ile mümkün.
Etik tutum ve davranışlarda yol gösteren, kapsayıcı ve temel nitelikteki kurallara “etik ilkeler” denir. Bir davranışın neden yapılması ve neden yapılmaması gerektiğini gerekçesiyle açıklar. Hiçbir etik ilke sorunu tam anlamıyla çözmez ancak etik ikilemlerin giderilmesindeki önemi göz ardı edilemez.
Günümüzde tıp/sağlık etiğinde pek çok ilkeden bahsedilse de genel eğilim evrensel dört temel ilkenin olduğu yönündedir. Bunlar; “yararlılık”, “zarar vermeme”, “özerkliğine saygı” ve “adalet ve eşitlik” ilkeleridir. (3)
1-Yararlılık İlkesi
Sağlık uğraşları içerisinde hastaya öncelikle ve her şeyin üzerinde yararlı olmayı öngören bir ilkedir. Yararlılık, iyi olanın yükseltilmesidir. Başkalarına yardım etme ve yararlı olma anlamına gelen yararlılık terimi, hemşirelik uygulamalarında “her tür koşulda hasta yararına öncelik verilmelidir” şeklinde yükümlülük taşımaktadır. Yararlılık ilkesi; “zararın engellenmesi”, “ortadan kaldırılması” ve “iyiliğin arttırılması” olmak üzere temelde üç bileşenden oluşur. Son yıllarda sürekli gündeme gelen hasta hakları ve aydınlatılmış onam kavramları ile hastanın özerkliğine saygı ilkesiyle hemşirenin yararlılık ilkesi zaman zaman çatışabilmektedir. Bu durumda mutlak yararlı olmak ya da yarar-risk dengesini değerlendirmek gerekir. Hastaya sağlanmaya çalışılan yarar, her zaman seçilen yöntemin içerdiği risklere değmelidir. Eğer risklerin büyüklüğü umulan yararı aşıyorsa hastanın özerk kararı da göz önüne alındıktan sonra karar verilmelidir. (4,5)
– Ameliyat öncesi dönemde bireyle iş birliği içinde stoma bölgesini belirleyerek, stomanın birey için en uygun bölgede açılmasını sağlar.
– Bireyin gereksinimleri doğrultusunda bakım, eğitim, danışmanlık ve rehabilitasyon hizmeti vermek suretiyle sağlık bakımından en iyi şekilde yararlanmasını sağlar.
– Bireyin en uygun malzemelerle bakım almasını sağlar.
– Uygun bireylere kolostomi irrigasyonunu öğreterek yaşam kalitelerini artırır.
– Bireyin ihmal, dikkatsizlik ve deneyimsizlik nedeniyle zarar görmesini önleyici tedbirler alır.
– Bireyde gelişebilecek problemlere/ komplikasyonlara yönelik önlemler alır.
– Stoma ve yara bakım ürünlerinin seçimi, üretimi ve pazarlamasıyla ilgili kişi ve kuruluşlarla iletişiminde daima bireyin yararını gözetir ve gerektiğinde savunuculuğunu üstlenir.
– Bireyin tedavisinin sürekliliğini sağlamak / düzenlemek konusunda görev üstlenir. (6)
2-Zarar vermeme ilkesi
Zarar vermeme ilkesi, kasıtlı olarak başkalarına zarar verecek eylemde bulunmama yükümlülüğündür. Thompson Hipokrat’tan alıntılara yer verdiği bir makalesinde “Hastalığın tedavisi için iki yol vardır: yardım etmek ya da en azından zarar vermemek” şeklinde düşüncesini ifade etmiş ve zarardan kaçınmanın, iyi olanı yapmaya karşılık geldiğini belirtmiştir. (7)
Zarar vermeme, yarar sağlamanın tamamlayıcısıdır. Hemşirelik uygulamalarında her zaman hastanın zarar görmesine neden olacak kararlardan kaçınılması, hastanın sağlığını yeniden kazandıran, sürdüren ve yükselten kararlar almada tutarlı davranılması gerekmektedir. Ayrıca hemşirelik hizmetlerinde herhangi bir uygulamaya karar vermeden önce hastanın zarar görmesine neden olabilecek risklerin değerlendirilmesi zorunludur. Bu değerlendirmede mevcut zararların ciddiyeti ile potansiyel riskler birlikte ele alınmalıdır. (8,9)
3-Özerkliğe Saygı İlkesi
Özünde felsefi ve ahlaki bir kavram olan özerklik kışça kişinin kendini yönetmesi, kendini belirlemesi kendi kuralını kendi koyması gibi anlamlara gelmektedir. Özerklik mümkün olan en yüksek derecede hayatının gidişine kişinin kendisinin yön vermesini ima eder. (10)
Stoma hemşiresi stoması olan hastaya herhangi bir uygulamada bulunduğunda;
– Onuruna, mahremiyetine ve haklarına saygı duyar ve korur.
– İnançlarına, değerlerine ve kültürüne saygı duyar.
– Bakım konusunda doğru ve yeterli şekilde bilgilenmesini sağlar.
– Kendi bakımına yönelik kararlara katılmasını sağlar.
– Bakımına yönelik sözlü izin / yazılı onam alır.
– Bakıma katılmasını sağlar.
-Kişisel bilgilerinin gizliliğine ve mahremiyetine özen gösterir. (6)
4-Adalet ve Eşitlik İlkesi
Adalet sözcüğünün taşıdığı anlam yükü ‘’doğruluk’’, ‘’hak etme’ ’hak kazanma’’ gibi anlatımlarla dile getirilebilse de gerçekte bunlar arasında içeriksel ayrımlar söz konusudur. Bunlardan her birinin adalet kavramının tam karşılığı olduğu söylenememektedir. (11,12)
1971 yılında John Rawls klasik adalet anlayışlarını yeniden derleyerek yeni bir adalet anlayışı geliştirmiştir. Buna göre adalet; temel özgürlüklerin toplum bireylerine eşit biçimde sağlanması (konuşma, vicdan, siyasal katılım özgürlüğü vb.). Fırsat eşitliğine olanak tanınması (benzer yetenek ve benzer becerilere sahip insanların toplumsal olanaklara eşit ulaşma fırsatı). Toplumsal-ekonomik kurumların yararlılık öngörüsüyle meydana getirilmiş olması gerekmektedir (11,12,13,14).
Toplum yaşamında her bireyin yararına olan, özgürlük-fırsat gibi birey öz saygısına dayanan değerlerin eşit biçimde dağıtılması gerekmektedir. Bu dağıtımın eşit olmayan biçimde olması “adaletsiz” sözcüğüyle tanımlanabilecek istenmeyen bir durumla sonuçlanmaktadır. Dolayısıyla adalet ilkesi, hak ve ödevlerin kararlaştırılıp belli bir sözleşmeye oturtulmasını ve toplumsal-ekonomik yararların dağıtımının düzenlenmesini esas almaktadır. (5) Adalet ve eşitlik ilkesinin sağlık bakımında karşılığı, tüm insanların yaşam olanaklarından eşit şekilde faydalanmasıdır. Chally’e (1997) göre adalet; tanı ve sağlık gereksinimleri aynı olan hastaların aynı bakımı almalarıdır. (15)
Stoma ve yara bakım hemşiresi de hastaya stoma bakımı verirken adalet ilkesi doğrultusunda;
– Bireye cinsiyet, yaş, ırk, renk, inanç, milliyet, siyasi ve sosyal durum farkı gözetmeksizin bakım, eğitim, danışmanlık ve rehabilitasyon hizmeti verir.
– Bakım verirken tüm kaynakları (insan gücü, malzeme, zaman vb.) adil bir şekilde kullanır.
– Bireyleri ülkenin sağlık destek sistemlerine ilişkin sunduğu finansal olanaklar ve hizmetler hakkında bilgilendirir.
-Bireyin kendisi için en uygun stoma ve yara bakım ürününü kullanabilmesi için ülkede mevcut olan ürünleri tanımasını sağlar.
– Bireyin yaşamını kolaylaştırmak amacıyla ulusal ve uluslararası destek kuruluşları hakkında bilgilenmesine yardımcı olur.
– Kişi, kurum ve kuruluşlarla herhangi bir çıkar ilişkisine girmez. (6)
Kaynaklar
- Tüzer H. Abdominal Stomalı Hastaların Stoma Bakımına İlişkin Bilgi Düzeylerinin Belirlenmesi. Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hemşirelik Programı Yüksek Lisans Tezi; 2007.
- Üstün Ç, Vatanoğlu E, Demirci N. Stoma bakım hemşireliğinde etik yaklaşımlar. İçinde; Ülman YI ve Artvinli F (Ed). Değişen Dünyada Biyoetik. İstanbul: Türkiye Biyoetik Derneği Yayını, 2012:281.
- Silva MC, Ludwick R. Interstate Nursing Practice and Regulation: Ethical Issues for the 21st Century. Online Journal of Issues in Nursing 1999;4(2) Erişim: www.nursingworld.org//MainMenuCategories/ANAM arketplace/ANA Periodicals/ OJIN/Table of Contents/Volume 41999/No2 Sep1999/InterstateNursingPracticeandRegulation.aspx
- Burkhardt AM, Nathaniel AK. Çağdaş Hemşirelikte Etik. Alpar ŞE, Bahçecik N, Karabacak Ü, çeviri editörleri. İstanbul: İstanbul Medikal Yayıncılık; 2013:52-80.
- Aydın E. Tıp etiği. Ankara: Güneş Kitabevi; 2006:3-45.
- Yara Ostomi İnkontinans Hemşireleri Derneği 2014
- Thompson IE. Fundamental Ethical Principles in Health Care. British Medical Journal1987;295(6611):1461-65.
- Erdemir AD. Tıpta Etik ve Deontoloji. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi; 2011:85-118.
- Çobanoğlu N. Kuramsal ve Uygulamalı Tıp Etiği. Ankara: Eflatun Yayınevi; 2009. s.43-82.
- Beauchamp Tom L. Philosophical Ethics. 2nd Ed. New York: Mc Graw-Hill Inc, 1991:342-82
- Beaochamp Tom L. Walters Le Ft. Contemporary Issues in Bioethlcs. 3rd ed, Belmont: Wadswarth Inc, 1089:2832. 3
- Veatch Robert M. Cros Cultural Perspective in Medical Ethics: Reading. Boston: Jones and Bart left Pub, 1989:27595.
- Kıyak Y. Medical Ethics, istanbul: istanbul Marmara Ürtiv Tıp Fak Yay, 1987:31-5.
- Sivri BB, Yıldız S. Yenidoğanda Etik Sorunlar ve Hemşirelik. Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2014;22(2):75-80
- https://anmj.org.au/new-codes-of-ethics-for-nurses-and-midwives/ Erişim Tarihi: 28.01.2019
- http://thenursespeak.com/ethics-in-nursing-part-2-common-ethical-dilemmas/ Erişim Tarihi: 28.01.2019
Hazırlayan: Hatip İmir
Acıbadem Altunizade Hastanesi
Onkoloji Servisi Ekip Lideri
Hazırlama Tarihi: 23.01.2019