Özet
Kanser günümüzde mortaliteye sebep olan başlıca hastalıklardan biridir. Tedavisinde cerrahi yöntemler ve farmakolojik ajanların kullanılmasıyla birlikte en sık kullanılan yöntemlerden biri kemoterapidir. Sitotoksik olarak da bilinen kemoterapi beraberinde bir takım yan etkiler getirmektedir. Bu yan etkilerden biri olan periferal nöropati; hastaların tedavi sürecini doğrudan olumsuz yönde etkileyen, süreci uzatan ve hastanın psikolojik olarak yıpranmasına sebep olan bir komplikasyondur. Bu komplikasyonun fark edilmesinde, yönetilmesinde ve tedavi edilmesinde hemşireliğin rolü büyüktür. Hemşirelerin bu konuda yeterli bilgi ve donanıma sahip olmaları, klinikte teorik bilgilerini uygulamaya aktarabilmeleri hemşireliğin profesyonel yönünü göstermekte ve hasta-hemşire ilişkisinde pozitif etki yaratmaktadır.
Giriş
Kanser, vücuttaki hücrelerin kontrolsüz çoğalması ile oluşan ve Amerika Kanser Birliği 2021 verilerine göre kadınlarda ve erkeklerde kalp hastalıklarından sonra en çok ölümle sonuçlanan hastalık türüdür. (1) Stres, yaş, genetik yatkınlık, çevresel etmenler gibi pek çok faktörün kanser oluşumunda etkisi olduğu bilinmektedir. Cerrahi veya medikal yollarla tedavisi sağlanabilen kanserde en sık kullanılan tedavi yöntemlerinden biri kemoterapidir. (5,6) Kemoterapi anormal çoğalan kanser hücrelerinin çoğalmasını önlemek ve bu hücrelerde regresyon oluşturmaya yönelik uzun soluklu bir tedavi yöntemi olmakla birlikte, süreç boyunca hastaların tedaviye verdiği reaksiyon değişiklik göstermektedir. Hastalarda tedaviye bağlı bulantı, diyare, konstipasyon, mukozit, halsizlik, nöropati gibi sık karşılaşılan yan etkileri görülmektedir. Tedavi yan etkilerinden biri olan periferal nöropatinin hastalarda %38 oranında görüldüğü düşünülmektedir. (7)
Periferal Nöropati
Nöropati sinir sistemini etkileyerek hasara yol açan klinik bir durumdur. Merkezi veya periferik sinir sistemi üzerindeki etki durumuna göre periferal nöropati ve otonom nöropati olarak ikiye ayrılmaktadır. (4) Periferal nöropati kemoterapi tedavisi sırasında veya sonrasında sık karşılaşılan bir komplikasyondur. Hastaların yaşam kalitesini olumsuz etkilemesinin yanı sıra tedavi sürecini uzatmakta, maddi ve psikososyal zararları olmaktadır. Periferik nöropati gelişen hastalarda parestezi, disestezi, tendon reflekslerinde azalma, allodini, özellikle parmaklarda uyuşma hissi, eldiven giyinmiş hissi, kooperasyonda bozulma gibi etkiler görülmektedir. B12 eksikliği, diabetes mellitus, alkolizm ve tiroidi periferal nöropati oluşumunda yatkınlığı arttırmaktadır. Periferal nöropatinin oluşumunda alınan kemoterapinin dozu ve infüzyon süresi etkilidir. (5) Bu durum beraberinde uygulanan kemoterapi dozunda düzenlemeye veya kemoterapiye ara verilmesine sebep olmaktadır. (3) Planlanan tedavi sürecini değiştirdiği için hastaların tedavi süreçleri önemli oranda uzamakta bu durum hastalık prognozunu da etkilemektedir. Yapılan araştırmalarda kemoterapi alınırken görülebileceği gibi kemoterapi bittikten 1 ay sonra periferal nöropati prevelansının %68’e yaklaştığı ve hatta kemoterapi bittikten 6 aydan sonra da hastaların ⅓’ünde semptomların görülebileceği veya devam edebildiği görülmüştür. (2) Periferal nöropati tedavisinde kalsiyum ve magnezyum replasmanı, glutamin, e vitamini gibi yöntemler denenmiş ancak kesin sonuç alınamamıştır. Genellikle semptoma yönelik nonfarmakolojik tedavi yöntemleri kullanılmaktadır (3,4,5)
Hemşirelik Yaklaşımı
Onkoloji hastalarının tedavi ve bakım sürecinde hemşireliğin aktif rolü bulunmaktadır. Hastalığın getirdiği semptomların, tedaviye bağlı oluşabilecek komplikasyonların ve hasta ile ailesinin yaşayabileceği psikolojik çökkünlük durumunun yönetilmesinde yetkin olmak, hemşirelik süreçlerinin başlıca noktasıdır.
Kemoterapi ile ilişkili gelişen nöropatide hasta ve yakınları ajite, demoralize veya panik halinde olabilmektedir.
Yaşanabilecek endişe durumunda hasta ve yakınlarına bilgilendirme yaparak sakinleştirmek ve telkinde bulunmak semptomların erken tanılanmasında ve hasta eğitiminde sağlık personellerine düşen sorumluluklardandır.
Periferal nöropatinin yönetiminde hemşirelerin bilgi düzeyi ile ilişkisi yeterli sayıda araştırma yapılmamış ancak Qalawa ve ark. 2017 yılında 50 hemşire ile yaptığı çalışma, çalışmaya dâhil olan hemşirelerin üçte ikisinden daha azının periferal nöropati hakkında yetersiz bilgiye sahip olduğunu göstermiştir. (8) 2020-2021 yılları arasında Mohammed HA. ve ark. 94 hemşire ile yaptığı çalışmada ise hemşirelerin periferal nöropati konusunda teorik bir eğitim almadığı, çalışma süresi ve tecrübe ile doğru orantılı olarak Kemoterapi İlişkili Periferal Nörotoksisite (KİPN) gelişen hastaların bakımında pozitif bir korelasyon olduğunu görmüş ve bunun hemşirelerin KİPN tutumları arasında anlamlı bir fark görmemiştir. (7) Bunun yanı sıra Nijmeh M., Al-Atiyyat ve ark ise 2018‘de onkoloji alanında lisans eğitimi almış 148 hemşire ile yaptığı çalışmada, hemşirelerin literatür bilgisinde ve semptomları bilme konusunda yetkin olduklarını ancak sahada hastaları KİPN açısından değerlendirmediklerini görmüştür. Araştırmaya göre hemşirelerin hasta değerlendirme konusunda yeterli otonomi ve özgüvene sahip olmadıkları sonucu ortaya çıkmıştır. (9)
Tedavi ve bakımın her sürecinde hastanın yanında olan hemşirelerin süreci yönetme konusundaki bilgi ve tutumu hastayı psikososyal olarak desteklemekle birlikte hasta-hemşire arasında güven ilişkisi oluşturarak mevcut süreci kolaylaştırmaktadır. Hemşirelik profesyonellerinin kendilerini geliştirmeleri, bu konuda teorik ve uygulamalı eğitim almaları, sürece hâkim olmaları ve uygulamaya geçirmeleri kanser tedavisi alan hastaya yaklaşımda önem arz etmektedir.
Sonuç
Kemoterapi kanser tedavisinde önemli yere sahip olan bir tedavi yöntemidir. Ancak beraberinde pek çok yan etki gösterebilmekte ve hemşirelik süreçlerinde bu yan etkilere özellikle profesyonel olarak hemşirelerin donanımlı olması gerekmektedir. Oluşabilecek allodini, parmaklarda uyuşukluk, konfüzyon ve buna benzer periferal nöropati semptomlarını erken fark etmek tedavi süresini, dozunu ve tedavi planını doğrudan etkilemektedir. Bu süreçte hemşirenin konuya hâkim olarak hastaya doğru zamanda doğru eğitimi vermesi de hasta üzerinde oluşacak korku ve anksiyete gibi olumsuz etkileri azaltmakta yardımcı olacaktır. Literatür taramalarında hemşirelerin KİPN bilgi ve davranışlarını değerlendirmeye yönelik yeterli araştırma olmamakla birlikte mevcut araştırmalar bu konuda hemşirelerin teorik bilgi eksikliğini öne çıkarmaktadır.
Kaynaklar
1) Siegel RL, Miller KD,Fuchs HE, Jemal A, Cancer Statistics, 2021, CA CANCER J CLIN 2021;71:7–33
2) Burgess J, Ferdousi M, Gosal D, Boon C, Matsumoto K, Marshla A, REVIEW 2022 Mak T, Marshall A, Frank B, Malik RA, Alam U, Chemotherapy-Induced Peripheral Neuropathy: Epidemiology, Pathomechanisms and Treatment, Oncol Ther (2021) 9:385–450
3) Zhang X, Chen WW, Huang WJ, Chemotherapy-induced Peripheral Neuropathy, BIOMEDICAL REPORTS 6: 267-271, 2017
4) Abudayyak M, Yalçın CÖ, Korkut E, Kemoterapi İle İndüklenmiş Periferal Nöropatinin Tedavisi ve Önlenmesine Yönelik Farmakolojik Yaklaşımlar, FABAD J. Pharm. Sci., 43, 2, 203-217, 2018
5) İzgü N, Kemoterapi İlişkili Periferal Nöropati Yönetiminde Kullanılan Tamamlayıcı Tedavi Yaklaşımları: Literatür Derlemesi, J Tradit Complem Med. 2021;4(2):292-301
6) Zajackowska R, Kocot-Kepska M, Leppert W, Wrzosek A, Mika J, Wordliczek J, Mechanisms of Chemotherapy-Induced Peripheral Neuropathy, Int. J. Mol. Sci. 2019, 20, 1451
7) Mohammed HA, Kumait AS, Shakoor JA, Othman PN,Oncology Nursing Staff Knowledge and Practice Behaviors Toward Chemotherapy Impact on Peripheral Neuropathy: A Study from North of Iraq, Bahrain Medical Bulletin, Vol. 43, No. 4, December 2021
8) Qalawa SA, Sobeh DE, Hafez FE, The Relationship between Oncology Nurses’ Practice Behaviors Knowledge and Confidence Regarding Chemotherapy Induced Peripheral Neuropathy, Port Said Scientific Journal of Nursing Vol 4 No:1 June 2017
9) Al-Atiyyat NM, Banafawaz AZ, Oncology nurses’ knowledge, practice, and confidence toward chemotherapy-induced peripheral neuropathy in Jordan, Saudi Med J 2018; Vol. 39 (11
10) https://www.ausmed.com/cpd/articles/cipn (Erişim Tarihi: 02.06.2022)
Hazırlayan: Hem. Neslihan Doğan
Acıbadem Fulya Hastanesi
Onkoloji Yatan Hasta Katı Hemşiresi