İnsanın değerinin korunması; kendine yetemeyen, kendini fiziksel, psikolojik, sosyal, ekonomik ve yasal yönden koruyamayan kişilerin her hangi bir yetersizliği olmayan kişiler kadar değerli olduğunun kabulüyle başlar. Kişiye sırf insan olduğu için değer verilmesi, saygı gösterilmesi yönünde temel ahlak ödevi yaratan ilke insanın değersizleştirmesini önlemeye çalışır ve bireyin sahip olması beklenen erdemlerle hayat bulur. Sapkın inanç ve düşüncelerin bir ürünü olan bu kıyım savunmasız olan bu kişilerin korunmasının, kollanmasının önemini ve gereğini ortaya koymuştur. Bireysel hak ve özgürlük hareketleri sayesinde ülkeler daha kolay incinebilecek olan kişi ve grupları korumakla ilgili yeterliliği sorgulansa da bir takım düzenlemeler yapmak zorunda kalmışlardır. Hayatın içinde bu kişilerin eşitliliklerinin ihlal edilmesi, bozulması kadar tıpta da eşitliliklerinin göz ardı edilmesi kaygısı hep taşınmaktadır.
İncinebilirlik: Temel fonksiyonları yapabilmek için bir yardıma ihtiyaç duyma (bağımlılık); başkalarıyla iletişim kurmayı engelleyen bir durum bulunma; saldırılardan, kötü davranışlardan, suistimallerden kendini koruyamama hali; kırılganlık, hasar görebilirlik, korunmasızlık, örselenebilirlik, yaralanabilirlik ile saldırı ve tenkide açık olma hali olarak da tariflenmektedir (1, 2).
Türk Dil Kurumu incinmeyi: ‘’Birinin herhangi bir davranışı yüzünden üzüntü duymak, gücenmek, kırılmak olarak tariflemektedir” (3).
İncinebilir kişi ise; ilişkinin güçsüz tarafını oluşturan, istismara, kötüye kullanılmaya daha kolay maruz kalabilen, kendini koruyamayan, haklarını korumaya gücü yetmeyen, bu nedenle kolayca örselenebilen, olarak tanımlanmaktadır (4).
İncinebilirlik Nedenleri
Kişilerin yaşları, cinsiyetleri, etnik özellikleri, sağlık durumları, özgürlük halleri ya da başka konumları onların daha kolay örselenmelerine, dolayısıyla incinebilir kişi kapsamında değerlendirilmelerine neden olmaktadır.
Yaş: Genelde kişinin yaşı onun kolayca istismar edilmesine yol açabilmektedir. Çocuklar ve yaşlılar daha fazla ve daha kolay incinebilmektedir. Yaşlının ve çocuğun kendi durumunu kavrama, karar verme yetisi bulunmaktadır, bulunmadığı yanılgısı onların özerkliklerinin, yararlarının göz ardı edilmesine sebep olabilmektedir.
Yaş grubunun yaşadığı ortam ve konum da önemlidir. Örneğin yaşlı bakım evinde yaşıyorsa ya da kendi evinde yardımla yaşamını sürdürebiliyorsa, başkalarıyla iletişim kuramıyorsa kişinin haklarının suistimal edilmesi daha kolay olabilmektedir. Benzer bir şekilde çocuğun statüsü de kolay suistimale sebep olmaktadır. Çatışma alanlarında yaşayan, sokakta yaşayan çocuklar, HIV/AİDS’ten etkilenmiş olan çocuklar, mülteci çocuklar, özürlü çocuklar, yoksulluk içinde olan çocuklar, küçük azınlıklara ait çocuklar, göçebe ve yetim çocuklar da karar verme kapasitesine bakılmaksızın suistimale uğratılan çocuklardır (5).
Cinsiyet: Kadın olmak kişinin daha kolay suistimal edilmesine, incinmesine, zarar görmesine neden olmaktadır. Erken yaşta evlilikler, çocuğun bilinçli rızası dışında gerçekleştiğinden aynı zamanda çocuk istismarı olarak ta kabul edilmektedir. Bu durumdan özellikle kız çocuklarını etkilenmektedir. Özellikle gebe ve hasta olan kadınlar, silahlı çatışma altında olan kadınlar ile genç kızlar ve cinsiyet değiştirerek kadın olmuş olan kişiler.
Etnik Özellik: Azınlık ve yerli olan, kırsal bölgede yaşayan, felakete eğilimli bölgede yaşayan kişiler.
Sağlık Durumu: Fiziksel ya da mental bir özrü bulunan, terminal dönem hastalığı olan kişiler.
Özgürlük Durumu: Tutuklu, gözaltında bulunan, ceza evinde olan, sürgünde bulunan ya da sosyal olarak özgürlükleri sınırlandırılmış olan kişiler.
Diğer Durumlar: Yalnız kişiler, yabancılar, mülteci ve sığınmacılar.
İncinebilir Gruplar
İncinebilir olarak kabul edilen kişiler (incinebilir grup);
- 18 yaş ve altı çocuklar,
- Yaşlı ve kırılgan olanlar,
- Öğrenme güçlüğü bulunanlar,
- Mental hastalığı bulunanlar (Bunama vs.),
- Fiziksel yetersizliği bulunanlar,
- Uyuşturucu madde kullananlar,
- Sağlıksız cinsel ilişkide bulunanlar (Seks işçileri ve homoseksüeller),
- Gebe kadınlar,
- Tutuklular,
- Sınırlı eğitim almış ya da hiç eğitim almamışlar (aydınlatılmış onam bilgisini anlamakta zorlananlar),
- Sağlık kaynaklarından sınırlı derecede yararlanma hakkına sahip olan, düşük ekonomik düzeyde olan kişiler,
- Bazı ülkelerdeki ya da konumlardaki kadınlar: Örneğin her hangi bir müdahale için kocasının iznini alması gereken kadınlar (5, 6).
Ayrıca sosyal damgalanmaya maruz kalan ya da tedavisi yüksek maliyet gerektiren AIDS ve kanser hastalarının da bu grupta değerlendirilmesi ile ilgili görüşler kabul görmektedir.
KAYNAKLAR
- Ramcharan P. Ethical challenges and complexities of including vulnerable people in research: Some pre-theoretical consideration. J Intellectual&Developmental Disability. September 2006; 31(3): 183-185.
- Vulnerable Adult Protection Policy. volunteering.org.uk. Erişim Tarihi: 10.02.2018
- http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=incinmek&ayn=tam Erişim Tarihi: 10.02.2018
- http://www.who.int/environmental_health_emergencies/vulnerable_groups/en/ Erişim Tarihi: 10.02.2018
- Ersoy N. Tıpta İncinebilirlik ve Etik. tip.kocaeli.edu.tr/docs/ders_notlari/n_ersoy/Incinebilirlik_ve_Etik.doc Erişim Tarihi: 10.02.2018
- Guidance on the Protection of Vulnerable Adults. Royal Pharmaceutical Society of Great Britain. https://www.nicpld.org/courses/accred/resources/Vulnerable-adults-qrg.pdf b Erişim Tarihi: 10.02.2018
Hazırlayan: Muhsine Erbay
Acıbadem Ankara Hastanesi
8-9. Kat Sorumlu Hemşiresi
Hazırlanma Tarihi: 10.02.2018