Dünya Sağlık Örgütü’ne göre vücut ağırlığına bakılmaksızın 37 gestasyon haftasını tamamlamadan doğan tüm bebekler prematüre olarak adlandırılmaktadır. Yapılan çalışmalarda tüm dünyada 10 gebelikten biri erken doğum ile sonuçlanmaktadır.
Erken doğuma hazır olmayan başta anneler olmak üzere tüm aile üyeleri, bebeğin doğumu için hastaneye yatış sürecinden itibaren büyük bir anksiyete yaşarlar. Bu süreçte hemşirelere düşen görevler anneyle ilk tanışmadan itibaren başlar taburcu olana kadar devam eder.
Hemşire, bebek hastaneden taburcu olmadan önce anneyi mutlaka üniteye alarak bebeğe vereceği bakımı (banyo, besleme vb.) denetlemesi gerekmektedir. Hemşire annenin bebeğine bakım verdikçe korkularının azaldığını, aynı zamanda annenin yeteneği hakkında bilgi sahibi olacaktır.
Prematüre bebek sahibi olmak kriz potansiyeli olan bir olaydır. Ebeveynlerin bilgi ve becerilerinin geliştirilmesi mevcut stresler ile baş etmelerinde önemlidir ve kriz riskini azaltır.
Anne ve bebeğe eğitim değişik biçimlerde yapılır. Bu bireysel olabildiği gibi gruplar biçiminde de olabilir. Bazı anneler sorularını grupta tartışmaktan hoşlanmazlar ve hemşire ile bireysel ilişki kurmak isterler. Hemşireler bu annelere zaman ayırmalıdır. Bazı annelerde grupta bulunan annelerinde aynı sorunu yaşadığını görerek rahatlarlar. Bu nedenle hemşire aile eğitimini nerede, ne zaman yapacağını iyi planlamalıdır.
Anne ve babaya prematüre bebeğin fiziksel özelliklerinden bahsedilir. Derilerinin yaşlılar gibi kırışık, cilt renginin daha pembe, solunumlarının bizlere göre daha hızlı, bebek cansızmış gibi hareketsiz, sürekli uyur halde, kol ve bacaklarda tike benzer kasılmalar, tırnakları kısa ve yumuşak, cildinde ince ve yumuşak kılların varlığı ve zamanla döküleceği gibi bilgiler verilir.
Beslenme: Aileye sütün salınımın başlatılması ve süt üretiminin devam etmesi için düzenli olarak sağması gerektiği anlatılır. Sağılma işleminin atlandığı takdirde göğüslerin şişebileceği önlenmezse annede mastite neden olabileceği bilgisi verilir. Anne taburcu olup eve giderken evde sütlerini sağdıktan sonra süt saklama poşetine koyup üzerine tarih ve saat yazıp, 3 saat oda ısısında, 3 gün buzdolabında 3 ay derin dondurucuda saklayabileceği anlatılır.
Anne bebeği beslerken, bebekte solunum güçlüğünü (burun kanadı solunumu, ağız çevresinde morluk-siyanoz ve hızlı nefes alıp verme vb.) gösteren belirti ve bulgular olmamalıdır. Bebek beslenme sırasında kucakta yarı dik tutulur. Beslenme sonrası başı 30 derece yüksekte olacak şekilde sağ yan pozisyonda yatırılır. Bu pozisyon midenin boşalma hızını artırır, kalbin yükünü ve reflüyü azaltır. Sütlerin evde geceden günlük olarak buzdolabının alt kısmına indirileceği, daha sonra bebeğe verilecek kadarının benmari usulüyle ısıtılması gerektiği anlatılır. Kalan sütün tekrar ısıtılıp bebeğe verilmemesi gerektiği vurgulanır.
Kanguru Bakımı: Bebek anne ya da babanın sadece cildi üzerine yatırılır. Yenidoğan ısı kaybını önlemek amacıyla havlularla örtülür. Dokunma vücut temasını sürdürmek ve güvencede olma duygusunu güçlendirmek açısından yenidoğan için çok önemlidir. Kanguru bakımının, bebeklerde ağrı kesici etkisinin olduğu, anne ile bebeğin bağlanmasını artırdığı, bebeklerin ağlama süresinin azaldığı, yenidoğan mortalite ve morbiditesini azalttığı hakkında bilgi verilir.
Bebeğin vücut bakımı hakkında detaylı bilgi verilir. Her bakımdan önce eller mutlaka yıkanmalıdır.
Ağız Bakımı: Bebeğin ağzında herhangi bir sorun yoksa rutin bir bakım gereksinim yoktur. Bakım ihtiyacına kaynatılmış ılıtılmış su ve temiz bir bezle bebeğin ağzının içi, dilinin üzeri, damağı, alt – üst diş yerleri ve dudakları temizlenmelidir. Temizleme işlemi yapılırken hafif bir basınç uygulanmalıdır.
Göbek Bakımı: Rutin bir göbek bakımı yapılmasına gerek yoktur. Göbek çevresi kuru ve temiz tutulmalıdır.
Göz Bakımı: Gözlerde çapaklanma yoksa özel bakıma gerek yoktur. Bakım yapılacaksa kaynatılmış ılıtılmış su ve steril gazlı bezle göz içten dışa doğru tek hamlede temizlenir. Her seferde ve diğer göze geçilirken yeni bir steril gazlı bez kullanılır.
Cilt Bakımı: Bebeğin cildi banyo yaptırılmadığı zaman kaynatılmış ılıtılmış su ve temiz yumuşak bir bezle silinebilir. Alt bakımında kızlarda önden arkaya doğru, erkek bebeklerde penisin uç kısmından başlanarak her defada temiz bir pamuk ile yapılmalıdır. Pişik olmaması için bebeğin bezi 3 ya da 4 saatte bir mutlaka değiştirilmelidir.
Bebeğin Banyosu: Banyo suyunun sıcaklığı 37-38 °C, kolun dirsek kısmını yakmayacak şekilde ayarlanmalıdır. Banyo yaptırılırken ovma işlemi yaptırılmamalıdır. Üşümemesi için banyo süresi kısa tutulmalıdır. Isıtılmış havlu ile kurulanmalı, cildine bebek yağı ya da nemlendirici krem sürülür ve hızlıca giydirilmelidir.
Bebek Masajı: Anne ve bebek arasındaki duygusal bağı geliştirerek daha çok yakınlaşmalarını sağlayan güçlü bir iletişim yoludur. Gaz ve dışkılama problemi yaşayan bebeklerin büyük ölçüde rahatlamasını sağlar. Bebeğin kan dolaşımına yardımcı olur. Dokunma uyarısı ile insülin salgılanmasını ve böylece besinlerin emilimini arttırarak bebeğin gelişimini hızlandırır.
Bebek Kıyafeti: Bebeğin giysisi kilosuna ve mevsime uygun seçilmelidir. Pamuklu giysiler bebek için en uygun olanıdır. Bebekler çok kalın giydirilmemeye özen gösterilmelidir. Boyundan açılmaya başlayarak ayağa kadar fermuarlı ya da çıt çıtlı olanlar tercih edilmelidir. Geniş yakalı kıyafetlerin tercih edilmesi bebeğin baş kısmının kıyafetten kolayca geçmesini sağlayacaktır. Bebek giydirilirken önce baş kısmından giydirmek gerekir. Çıkarırken de önce ayak ve kollar çıkarılmalıdır. Kıyafetlerin dikiş yerleri sert olmamalı, tüylü, boyası çıkan kıyafetler tercih edilmemelidir. Bebek kıyafetleri ayrı yıkanmalı, güneşte kurutulmalı ve tersten ütülenmelidir. Bebek kıyafetleri için ağartıcı, yumuşatıcı ve leke çıkartıcı ürünler kullanılmamalıdır. Kıyafetler saklanırken naftalin ve güve ilacı kesinlikle kullanılmamalıdır.
Taburcu olacak bebekler için ev ortamının hazırlanması da önemli bir süreçtir. Aileye bu konuda da önceden bilgilendirme yapılarak ev ortamının hazırlanması sağlanmalıdır.
Isı ve Havalandırma: Bebeğin bulunduğu ortamın ısısı 24-26 °C olmalıdır. Camlarda ve duvarlarda nem olmamalıdır. Bebeğin yatağı, oda kapısından, güneş ışığından ve pencereden uzağa ve hava akımına maruz kalmayacak şekilde yerleştirilmelidir. Bebeğin bulunduğu oda günde en az iki defa havalandırılmalıdır.
Ses: Ortamdaki yüksek ses bebeğin uyanık kalma süresini uzatır ve işitme kaybına neden olabilir. Ani sesler ajitasyon, ağlama, irritabilite, intrakranial basınç artışı ve oksijenizasyonun azalmasına neden olabilir.
Işık: Gece-gündüz ritminin oluşabilmesi için ortamdaki ışığın azaltılması faydalı olur. Gün içinde değişen derecelerde ışıkla karşılaşan bebeklerin kalp hızlarının düştüğü, biyolojik ritimlerinin düzenli hale geldiği, uyku sürelerinin uzadığı, beslenmelerinin ve tartı alımlarının artığı görülmüştür.
Pozisyon: Bebeğe, fizyolojik fonksiyonlarını rahat yapmasını sağlayacak ve stresi en aza indirecek şekilde pozisyon verilmelidir. Bebeğin yanında bulunulduğu sürece her türlü pozisyonu verilebilir. Bebek odada yalnız kalacaksa ve gece uyuyacaksa sırtüstü pozisyon verilmelidir. Bebek beslendikten ve gazı çıkarıldıktan sonra sağ yan pozisyon verilmelidir. Bu pozisyon bebeğin sindirimini kolaylaştırır.
Uyku: Bebeklerin uyanık oldukları zamanlar, beslenmesi için uygun zamanlardır. Ağlama, bebekler için önemli iletişim araçlarından biridir. Bebeğin solunum yollarının tıkanmasına neden olacağı için yatağı çok yumuşak olmamalı, yastık kullanılmamalı veya yatakta yumuşak oyuncak vb. bırakılmamalıdır. Bebek yatağının baş kısmının yüksek tutulması kustuğu zaman kusmuğunun akciğerlere gitmesini önler. Bebeğin yüzü örtülmemeli, kundak yapılmamalı ve bacakları sıkıca sarılmamalıdır.
Ailenin taburcu olmadan önce verilecek bir diğer eğitimde evde bebekle ilgili karşılaşabilecekleri önemli sorunlardır. Bu durumlarda ne yapacağını bilmesi anne ve babayı panikten ve stresten korur.
Memeler: Doğumdan sonra oluşan hormonal değişikliklerin etkisi ile gerek kız, gerekse erkek bebeklerde 3. Günde memelerde şişme olabilir. Sıkılırsa süte benzer bir sıvı gelir. Memeler sıkılmamalı, ovulmamalıdır
Gaz Sorununa Karşı Önlemler: Emerken yuttukları havaya bağlı olarak gaz sancısı çekerler. Anne sütünün protein yapısı da etkili olabilir. Anneler emzirirken sadece meme başını değil memedeki kahverengi dokunun tamamını bebeğin ağzına verebilirlerse daha az gaz yutmasını sağlayabilirler. Her emzirmeden sonra bebeğin gazı çıkarılmalıdır.
Kusma: Bebek emdikten sonra bir miktar peynirimsi kusması olabilir. Ara sıra aşırı beslenmeye bağlıda kusmalar görülebilir. Eğer bebek kilo alamıyorsa kusmaları önemlidir.
Aspirasyon: Aspirasyonu önlemek için; besleme esnasında bebeğin başı 45 derece yüksek tutulmalıdır, kapla beslenmelidir; beslenme sonrası gazı çıkartılmalı ve bebek sağ yana yatırılmalıdır. Bebek aspire ederse yan veya yüzüstü çevrilmeli, ağız içi hızla temizlenmelidir. Solunumu düzelmediyse (ağlamıyor, kasılmış, siyanoze olmuş bir görüntüsü var ise) en yakın sağlık kuruluşuna başvurulmalıdır.
Apne: Apne, 20 saniye ve üzerinde bebeğin solunumunun durmasıdır. Bebeğin rengi değişir, morarır; kol ve bacaklarının gerginliği kaybolarak hipotonik bir pozisyon alır. Evde bebekte apne oluşmasını önlemek için; bebek sırtüstü pozisyonda yatırılmalı, kalın ve sıkı giysiler giydirilmemeli ve kundak yapılmamalı, bebek yatarak beslenmemelidir. Apne esnasında bebek sarsılmadan sırtı sıvazlanarak ya da topuğuna taktil uyaran verilerek uyarılmalıdır.
Evde bebeğin kullanması gereken ilaçlar ve dozları ile ilgili gerekli bilgiler verilmeli, ilaçların düzenli kullanımının önemi vurgulanmalıdır. Bebek için evde kullanılması gereken makineler firma temsilcisi ile birlikte hemşire tarafından aileye uygulamalı olarak gösterilmelidir. Evde destek alabilecekleri iletişim numaraları aileye verilmeli, akıllarına takılan bir şey olduğunda bizleri arayabilecekleri belirtilmelidir. Bebeğe yapılan aşılar anlatılmalı, bebek izlem kitapçığı aşı kartı hakkında aile bilgilendirilir. Bir sonraki randevuları planlanır, randevu kartı anlatılarak aileye teslim edilmelidir. Bebek oto koltuğuna aileye gösterilerek yerleştirilir, arabanın gidiş yönünün tersine koyulması gerektiği anlatılır. Aile iyi dileklerle taburcu edilir.
KAYNAKLAR
- Sola C, Diken İ.H. Girişimsel gerilik risk altındaki prematüre ve düşük doğum ağırlıklı çocuğa sahip annelerin gereksinimlerinin belirlenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi. Özel Eğitim Dergisi 2008; 9(2):21-36.
- Pazarcıkcı F, Efe E. Preterm bebeklerin taburculuk sonrası evde bakımının sağlanmasında hemşirenin rolü. MAKÜ Sağlık Bilim Enstitüsü Dergisi 2017; 5(1): 45-52.
- Turan T, Bolışık B. Prematüre bebeği olan ailelere serviste uygulanan planlı eğitimin anne ve bebek üzerine olan etkilerinin incelenmesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2003; 7(1):40-41.
- Kaşıkçıoğlu Ç.F. Riskli Bebeklerde Hemşirelik Bakımı ve Güvenli Taburculuk Projesi. Antalya İl Sağlık Müdürlüğü 2014.
- Uludağ A, Ünlüoğlu İ. Yenidoğan yoğun bakım ünitesinde izlenen bebeklerin annelerinde stres oluşturan faktörler; Stresle başa çıkmada birinci basamağın rolünün belirlenmesi. Konuralp Tıp Dergisi 2012; 4(3): 19-26.
- Türkyılmaz C. Yenidoğanların Taburculuk Sonrası İzlemi. 2009. http://med.gazi.edu.tr/posts/download?id=21333 Erişim Tarihi: 24.10.2018
- Acunaş B, Baş A.Y, Uslu S. Yüksek Riskli Bebek İzlem Rehberi, Türk Neonatoloji Derneği 2014. 11-31.
- Koç S, Serbest Ş, Karadaş E. G. Yenidoğan Yoğun Bakım Hemşireliği Oryantasyon Kitabı. İstanbul, Acıbadem Sağlık Grubu Yayınları, 2013: s.231-239.
- http://www.saglikligelisim.com/bebek-cocuk-gelisimi/prematurite-bebek-hakkinda/ ErişimTarihi:06/11/2018
Hazırlayan: Sevim KIRDÖK
Acıbadem Bakırköy Hastanesi
Yenidoğan Yoğun Bakım /Bebek Odası
Klinik Eğitim Hemşiresi
Hazırlanma Tarihi: 15.10.2018